Cerkiew greckokatolicka Olsztyn – Парoxія Греко-Kатолицька Ольштин

OFICJUM O TRZECH ZBOŻNYCH MŁODZIANKACH W PIECU OGNISTYM

według grecko-bizantyjskich MS. 2406 i 2047, Biblioteka Narodowa w Atenach ( około 1453 r. i 1420 r.),

Wykonawcy:

we współpracy z Chórem serbsko-bizantyjskim im. Moiseya Petrovicha z Belgradu

Tres Paides – Trzej Młodziankowie: Miloš Nikolić, Nikola Popmihajlov, Nikola Šener

Domestikos – Przodownik Chóru: Marcin Abijski

Anagnostis – Lektor: Johann Wolfgang Niklaus

Psaltai – Chórzyści:

Marcin Abijski, Marcin Bornus-Szczyciński, Adam Cudak, O. Grzegorz Doniec, Guillaume Lirette Gelinas, Maciej Góra, Tomasz Jarnicki, Marcin Małysz, Johann Wolfgang Niklaus, Miloš Nikolić, Serhii Petrychenko, Nikola Popmihajlov, Robert Pożarski, Nikola Šener, Marcin Szargut, Paweł Szczyciński, Andrij Szkrabiuk, Fryderyk Wojda

Kierownictwo muzyczne: Marcin Abijski

Rekonstrukcja i transkrypcja manuskryptu: Michailis Adamis i Lykourgos Angelopoulos

Scenografia, Kostiumy i Ikona Archanioła: Małgorzata Dżygadło-Niklaus

Redakcja śpiewnika: Andrij Szkrabiuk

Kierownictwo artystyczne i reżyseria: Johann Wolfgang Niklaus

Wprowadzenie:

W literaturze muzykologicznej Trzej Młodziankowie funkcjonują jako bizantyjski dramat liturgiczny, odkąd w 1960 roku Miloš Velimirović opublikował w ramach dorocznego spotkania Amerykańskiego Towarzystwa Muzykologicznego artykuł, przedstawiając badane przez siebie w czterech rękopisach oficjum, wraz z jego układem i muzyką. W swojej pracy Velimirović określa ten utwór jako dramat liturgiczny, nawiązując do zachodnioeuropejskiego średniowiecznego gatunku dramatyczno-muzycznego, które to określenie opiera się na obecności elementów przedstawienia dramatycznego, silnym związku morfologicznym z kościelnymi obrzędami oraz fakcie, iż przedstawienia odbywały się wewnątrz kościoła. Precyzyjna uwaga mówiąca o impersonifikacji trzech młodzianków przez śpiewaków, inscenizacyjne wskazówki dotyczące ich ruchów i obecność scenografii w postaci pieca i wizerunku anioła, jak również fragmenty hymnologii nabożeństwa porannego, jakie odnajdujemy w partyturze utworu zapisanego w bizantyjskich rękopisach stanowią powody, dla których Velimirović ocenił formę Trzech Młodzianków jako odpowiadającą definicji dramatu liturgicznego.

Faktem bezsprzecznym pozostaje to, że dla Kościoła wschodniego, w którego księgach dzieło się znajduje i w których badacze je odnaleźli (jako, że nie zachowało się ono w tradycji żywej), Oficjum Trzech Młodzianków w Ognistym Piecu jest – dokładnie tak, jak to podaje tytuł – oficjum (Akolouthia), czyli częścią Służby Bożej. Jest to forma kultu; element całości zorganizowanego kultu religijnego, wraz z porządkiem, który określa treść, następstwo części oraz sposób ich wykonania. Niedawno przeprowadzone badania muzykologiczne Alexandra Lingasa określają Oficjum Pieca jako w pełni asmatyczne (Asmatiki Akolouthia), to znaczy oficjum śpiewane, należące do rytu parafialnego czy też świeckiego, w odróżnieniu do monastycznego.

Ryt asmatyczny, zwany również świeckim, parafialnym, katedralnym lub konstantynopolitańskim – znacznie starszy niż stosowany do dziś przez Kościół wschodni – można odnaleźć jedynie w rzadkich przykładach. Jego kształtowanie się odzwierciedla losy chrześcijaństwa podczas pierwszych wieków, gdy rozrzucone i prześladowane wspólnoty asymilowały pewne modele, odrzucały obce elementy i stwarzały nowe formy kultu. Natomiast rozwój rytu w wiekach, które nastąpiły po epoce Konstantyna Wielkiego jest odzwierciedleniem rozkwitu kultu, który charakteryzował okres pomiędzy IV i VIII w, kiedy to wpływ majestatu władcy i wspaniałość stolicy państwa przenikały stopniowo do parafialnego kultu, kształtując jego charakter. Ryt monastyczny, który rozwinął się w klasztorach z ducha modlitwy nieustannej i pierwszeństwa kultu, kiedy wschodni ascetyzm przeniósł się z pustyni do ośrodków miejskich, został wprowadzony do świadomości i praktyki Kościoła wschodniego około połowy IX w. Wiek ten był świadkiem zakończenia ikonoklastycznych sporów oraz tryumfu ortodoksji; zwycięstwa, które było w dużej mierze efektem wysiłków monastycznych wspólnot. Ryt świecki nabożeństw asmatycznych przetrwał w kilku zaledwie ośrodkach, w których liczbie nie ma już Konstantynopola, zaś ostatni, choć obszerny opis jego zastosowania w Salonikach pochodzi z XV w. – z okresu podboju cesarstwa Bizantyjskiego przez Turków. Ryt asmatyczny nie zachował się w tradycji żywej; dopiero ostatnio, kiedy dzięki badaniom muzykologów pojawiło się zainteresowanie tym zjawiskiem, przykłady utworów asmatycznych wykonywane są na koncertach.

Oficjum asmatyczne (co znaczy: śpiewane) – podstawowa duża forma rytu świeckiego, zostało tak nazwane właśnie dlatego, że było w całości śpiewane. Jako faza rozwoju śpiewów zbiorowych dawnych kongregacji, nabożeństwo to wykorzystywało śpiew w niemal wszystkich swoich częściach. Śpiew stanowił zatem podstawową cechę tej formy kultu. Mnogość kleru różnego stopnia, duże chóry śpiewaków z różnymi, przypisanymi im rolami w muzycznym wykonaniu hymnów opartym na śpiewie antyfonalnym (naprzemiennym), dramatyczne przebiegi wykorzystujące rozmaite przestrzenie, zarówno wewnątrz (bramy, drzwi, pomieszczenia, stacje), jak i dookoła kościoła, jak również aktywny udział uczestniczących; złożone następstwo wejść i wyjść, ruchów, procesji, skłonów, okadzania i litanie wraz z towarzyszącymi im i zmieniającymi się elementami wizualnymi, jak oświetlenie, szaty i paramenty – wszystko to było określone odpowiednio do rodzaju nabożeństwa oraz sytuacji jego odprawiania. Zachowane źródła opisują ceremonie o wysokim stopniu udramatyzowania oraz wspaniałości, do której przyczyniały się jeszcze warunki panujące w większych katedrach.

Rzadkim przykładem tego rytu, w jego schyłkowej postaci i w ostatnim okresie epoce renesansu Paleologów, jest Oficjum Trzech Młodzianków w Piecu Ognistym, które zachowało się w stanie kompletnym, to znaczy z tekstem i muzyką, w czterech rękopisach. (są to: Aten, MS 2406; Iviron, MS 1120; oba XV w., Sinai, MS 1527, XVI w.; Lavra, MS 165, XVII w.) Chociaż najstarsze z nich pochodzą dopiero z XV w., a najwcześniejszy pełny opis autorstwa Symeona, biskupa Salonik – również z początku XV w., to uważa się, że Oficjum Pieca wykonywano w Bizancjum od czasów najdawniejszych. Informacje zawarte w innych źródłach – z których najstarszym jest bezpośrednia wzmianka o istnieniu pieca, jako jednego z rytualnych utensyliów w katedrze Hagia Sophia w Konstantynopolu pochodząca z XI w. – potwierdzają przypuszczenie o archaiczności dzieła, którą sugeruje też charakter muzycznej notacji.

Na podstawie rękopisów, jak również innych źródeł stwierdzić można, że Oficjum Pieca wykonywane było pomiędzy Matutinum (Ortros) i Mszą Świętą w niedzielę poprzedzającą Boże Narodzenie. Była ona poświęcona Poprzednikom – wówczas właśnie wspominano Trzech Świętych Młodzianków.

Fabuła i tekst:

Historia oparta jest na trzecim rozdziale Księgi Daniela: Król Nabuchodonozor ustawił w Babilonie złotego idola i rozkazał wszystkim go czcić; chaldejscy strażnicy przyprowadzili przed oblicze króla trzech młodych Żydów – Ananiasza, Azariasza i Miszaela, którzy odmówili tej czci. Nawet po tym, jak król zagroził im śmiercią w płomieniach, trwali w postanowieniu, mówiąc, że ich Bóg ześle im ocalenie. Wrzuceni do pieca pełnego ognia modlili się, a Bóg wysłał swojego Anioła, który zdławił płomienie i trzej młodzieńcy nie doznali żadnej szkody; wychwalali i sławili Pana.

Teksty oficjum zostały układany jako udramatyzowana kompilacja liturgiczno – biblijnych hymnów i opierają się w większości na kantykach pieśń Azariasza i pieśń trzech młodzieńców (Daniel 3: 25-45 i 51-90) które od pierwszych wieków były wiązany z rozwojem porannego nabożeństwa zarówno na wschodzie jak i zachodzie. W kanonu łacińskiej liturgii druga z nich, Benedicite, znajdzie swoje stały miejsce jako kantyk w laudesach na świąteczne dni, w liturgii wschodniej zaś oba kantyki będą podstawą ody siódmej i ósmej kanonu jutrzni. Ale już Roman Melodos w VI wieku stworzył do tematu trzech młodzianków jednego ze swoich hymnów – kontakionów jako rozszerzenie homilii z bardzo dramatycznym charakterem.

Przestrzeń gry i jej układ w świątyni Hagia Sophia w Salonikach i jak według źródłowych opisów mógł wyglądać przebieg Oficjum:

Ortros czyli Jutrznia rozpoczęła się około godzinie trzeciej nad ranem w narteksie. W odpowiednim momencie w jej trakcie zgromadzenie się przemieścił do nawy świątyni a Chóry prawy i lewy ustawiły się przy pulpitach na podwyższeniu – solea (na planie zaznaczone L Ch1 i P Ch1) przed przegrodą templonu (najczęściej z marmuru), która w epoce kiedy się celebrowało oficjum oddzielała przestrzeń ołtarzową od nawy podobnie jak potem ikonostas (najczęściej już drewniany i mniej ażurowy). Biskup zajął miejsce na swoim tronie (Th).

Piec był prawdopodobnie umieszczony na ambonie – ambo które wtedy jeszcze znajdował się w centralnym miejscu nawy. Na początku oficjum chóry ustawiali się wokół pieca (L Ch2 i P Ch2).

Jak jest to opisane w bizantyjskich rękopisach, proces przedstawienia rozpoczynał się zaraz po nabożeństwie porannym, około godzinie piątej jak jeszcze było ciemno. Kiedy tylko zaaranżowano piec, i trzej młodzi śpiewacy impersonifikujący trzech Świętych Młodzianków przygotowali się do przedstawienia. Ubrani w specjalne szaty, trzymając zapalone lampy byli przedstawieni przez domestyka biskupowi, który ich błogosławił i recytował początkowe wersy: “Błogosławione niech będzie królestwo Ojca i Syna i Świętego Ducha”. Kiedy ustawieni dokoła pieca chórzyści śpiewali idiomeliczny kantyk rozpoczynający się słowami “Dziś wierny prorok Daniel zgromadził nas w duchu” trzej młodziankowie wstępowali do pieca i trzykrotnie skłaniali się do ziemi w stronę Wschodu. Śpiewając w charakterystyczny, antyfonalny (naprzemienny) sposób, kantorzy i chłopcy wykonywali hymny i kantyki, w których opowiadali przedstawianą historię i oddawali chwałę Bogu. W najdłuższym ze swoich opisów, Symeon, biskup Saloniki podaje modus każdego hymnu i recytacji, zaznacza w którym miejscu należy włączyć do śpiewu kratemat (utwór nie posiadając tekstu, tylko sylaby pozbawione semantycznego sensu) i zaznacza nawet ton głosu. Jednakże najciekawsza jest informacja o tanecznych ruchach chłopców w piecu, jak również momencie, w którym należy je wykonać: rytmiczne kroczenie czy wirowanie w koło, z ramionami wyciągniętymi w górę i podniesioną twarzą, “jak podczas modlitwy”. Najczęściej miało to miejsce w kulminacyjnych fragmentach utworów, szczególnie podczas ósmej pieśni kanonu “Wychwalajcie Pana“. Dramatyczny szczyt następował, gdy wyobrażenie Anioła – według wszelkiego prawdopodobieństwa była to ikona – opuszczano spod kopuły ponad piec, a domestyk recytował wers “wówczas Anioł Pański zstąpił do pieca…“, a chłopcy wykonywali trzech do pięciu kolejne sekwencje tańca, jak przedtem wyciągając ramiona i kierując wzrok na wyobrażenie Anioła, śpiewając pochwalne wersy. Oficjum kończyły zwyczajowe modlitwy za zdrowie biskupa oraz błogosławieństwo. Udzielając go, biskup opuszczał swój tron i wraz z rytualnie towarzyszącymi mu księżmi, którzy zdejmowali z niego szaty, kiedy tylko zakończył się śpiew, udawał się do carskich wrót i rozpoczynał Świętą Liturgię (już o wschodzie słońca).

Rozliczne źródła bizantyjskie nie dostarczają nam żadnych innych szczegółów dotyczących Anioła i sposobu, w jaki go opuszczano w dół. Symeon, którego teksty stanowią główne źródło informacji na temat celebracji Oficjum Trzech Młodzianków w katedrze Hagia Sophia w Salonikach, broni symbolicznej jakości dramatyzacji, nalegając na wyobrażenie, a nie reprodukcję rzeczy. Oznacza to użycie świec, lampek i kadzidła zamiast prawdziwego ognia oraz ikonę anioła, a nie człowieka, co szczególnie podkreśla. Co zaś się tyczy impersonifikacji postaci, to twierdzi, że w tym wypadku jest to usprawiedliwione przez czystość wieku młodych śpiewaków, która odzwierciedla czystość Świętych Młodzianków z historii biblijnej (ale na przykład w klasztorach na pewno rolę trzech młodzianków wykonywali młodzi zakonnicy). Ogólny charakter dramatyczny Oficjum, co prawdopodobnie wywoływało w tamtym czasie wątpliwości, ufnie przypisuje Symeon jego archaicznej tradycji.

Choć Oficjum Pieca odnaleźć można w niemałej ilości źródeł, to jednak nie wiemy, jak dalece rozpowszechniona była tradycja jego wykonywania w cesarstwie Bizantyjskim. Niewątpliwie przedstawiano je w stołecznym Konstantynopolu i w Salonikach, a prawdopodobnie też – jak wnosić można z rozmaitych świadectw – w kościołach metropolitalnych i prawdopodobnie również w klasztorach na świętej górze Athos. Z drugiej strony posiadamy wiele informacji pochodzących z wiarygodnych źródeł o tym, że Oficjum Pieca było wykonywane w prawosławnej Rusi w trakcie XVI w, prawdopodobnie już od wieku XIV, a może nawet wcześniej. Istnieją szczegółowe i rozbudowane opisy wymyślnych i pieczołowicie przygotowywanych przedstawień, które musiały wywierać na uczestnikach wielkie wrażenie, nie jest to jednak przedmiotem niniejszego opracowania. Naukowcy uważają za rzecz pewną to, że jądro rosyjskiej wersji Trzech Młodzianków wywodzi się z Bizancjum, jednakże cały charakter tego przedstawienia jawi się jako zupełnie odmienny. Wyróżniono tu przynajmniej trzy innowacje, które naukowcy przypisują albo wpływowi Zachodu, albo też wywodzą je z rosyjskiej tradycji ludowej. Jest to: obecność chaldejskich strażników, wytwarzanie płomieni służące realistycznemu przedstawieniu ognia, a także głośny huk towarzyszący opuszczeniu w dół Anioła. Warto też zauważyć, że bizantyjskie Oficjum Pieca śpiewane było pomiędzy Matutinum i Mszą, zaś rosyjskie podczas nabożeństwa porannego.

Rekonstrukcja muzyczna:

Opierając się na najstarszym pełnym zapisie utworu – datowanym na rok 1453 rękopisie 2406 Greckiej Biblioteki Narodowej w Atenach, współczesny kompozytor grecki, Michailis Adamis, sporządził w 1971 roku transkrypcję do współczesnej notacji muzycznych części oficjum (załączona do tego scenariusza) oraz podjął się zadania rekonstrukcji całego dzieła; skompletował części, które były tylko skrótowo zaznaczone uzupełniając je fragmentami z innych rękopisów, opracował wymiany pomiędzy partiami recytowanymi i śpiewanymi tak, aby uzyskać równowagę i uzgodnić wysokość intonacji, dodał tradycyjny izon (burdon). W ten sposób przygotował partyturę, dającą się wykonać przez zespół śpiewaków. Rzadkość formy, jak również i archaiczność utworu, ujawniona przez transkrypcję wybitna jakość muzyczna oraz wysoki poziom artystyczny wykonawców przesądziły o tym, że Oficjum Pieca stało się jednym z ważnych dużych dzieł bizantyjskiej literatury muzycznej, jakie badacze z mroku wydobyli, a sztuka wskrzesiła.

W formie koncertowej Trzej Młodziankowie byli przedstawiani zarówno w Grecji, jak i poza jej granicami; najpierw przez Chór Uniwersytetu w Salonikach pod dyrekcją Yannisa Mandakasa podczas londyńskiego English Bach Festival w 1972 roku oraz, najczęściej, przez światowej sławy Grecki Chór Bizantyjski kierowany przez Lycourgosa Angelopoulosa, który prezentował utwór między innymi podczas otwarcia wystawy “Glory of Byzantium” w Metropolitan Museum w Nowym Jorku w 1997 r., podczas Międzynarodowego Kongresu Muzykologicznego w Kopenhadze w 1996 r., czy na Międzynarodowym Festiwalu Muzycznym w Paryżu w roku 2000.

Lycourgos Angelopoulos również sporządził transkrypcję utworu (z archaicznej notacji bizantyjskiej i z transkrypcji Adamisa) do współczesnej notacji bizantyjskiej, która umożliwi jego wykonanie w pełni według prawideł kunsztu bizantyjskiego śpiewu.

W 2011 roku miała miejsce premiera formy muzyczno-teatralno-liturgicznej Trech Młodzianków. Rumuński Chór Byzantion w ścisłej współpracy z Lycourgosem Angelopoulosem wykonał utwór z pomocą reżyserską Johanna Wolfganga Niklausa i z scenografią Małgorzaty Dżygadło-Niklaus podczas festiwalu i sympozjonu Kirche und Musik w Brixen-Bressanone w Włoszech.

Teraz zdecydowaliśmy się jako Schola Węgajty w wspópracy z Marcinem Abijskim i trzema śpiewakami z Chóru serbsko-bizantyjskiego im. Moiseya Petrovicha z Belgradu sięgnąć do tego niezwykłego skarbu dziedzictwa bizantyjskiego.

Wprowadzenie na podstawie tekstu Michailisa Adamisa, tłumaczony przez Macieja Kazińskiego i uzupełniony przez Johanna Wolfganga Niklausa

Scenariusz

Tłumaczenie tekstu greckiego z opracowania i rekonstrukcji muzycznej Michailisa Adamisa według MS 2406 i 2047, Biblioteka Narodowa w Atenach ( około 1453 r. i 1420 r.), uzupełnione o rubryki (didaskalia) z innych 3 manuskryptów.

SCHOLA WĘGAJTY jako zespół działający w ramach Stowarzyszenia „Węgajty” niedaleko Olsztyna powstała w styczniu 1994 roku. Tworzą go śpiewacy, aktorzy, muzycy, plastycy, teatrolodzy i muzykolodzy pochodzący z 6 krajów europejskich. Schola zajmuje się rekonstrukcją średniowiecznych dramatów liturgicznych, prezentacjami muzyczno-teatralnymi, badaniami nad tradycjami śpiewu liturgicznego i sakralnego, antropologią kultury oraz edukacją i animacją teatralną, muzyczną i plastyczną.

Od ponad 22 lat opracowuje i wykonuje najstarsze europejskie zabytki literacko –muzyczno -dramatyczne (rękopisy polskie, francuskie, włoskie, niemieckie). Ma w swoim dorobku i repertuarze 7 łacińskich średniowiecznych dramatów liturgicznych stanowiących kanon tego gatunku, które były prezentowane w wielu krajach Europy oraz głównych ośrodkach kraju. Poprzez połączenie twórczych sił i doświadczeń aktorów, śpiewaków, instrumentalistów, teatrologów, antropologów, plastyków, językoznawców, liturgistów i przedstawicieli innych komplementarnych dziedzin, zespół wypracował unikalny i rozpoznawalny idiom wykonawczy i stylistyczny oparty na archaicznych i tradycyjnych technikach warsztatu muzyczno-teatralnego.

Wykonywane przez Scholę dramaty liturgiczne można zgrupować w kręgi tematyczne: bożonarodzeniowy – Ordo Stellae, wielkopostny – Planctus Mariae i Ludus Passionis, wielkanocny – Ludus Paschalis, starotestamentowy – Ludus Danielis, maryjny Ordo Annuntiatione oraz Cuda św. Mikołaja – Miracula Sancti Nicolai.

Schola prowadzi od szeregu lat badania terenowe nad tradycją pieśni i obrzędów w formie wypraw i rekonesansów niemal w całej Europie. Programy koncertowe odwołujące się do tych tradycji to: Joculatores Dei , Kanty i psalmy, Okcydent – orient oraz Zamek Warmia. Dom Tańca to program tańców instrumentalnych, cykl warsztatów i biesiad tanecznych wprowadzający świeckie aspekty archaicznych kultur, dopełniając i równoważąc wątki sakralne. W 2010 roku na zamku w Olsztynie miała miejsce premiera spektaklu muzycznego Gra o Świętym Franciszku.

W 2016 roku w Cerkwii Pokrowskiej w Bielsku Podlaskim miało miejsce premierowe wykonanie bizantyjskiego hymnu Św. Romana Melodosa – Kondakionu „O nawróconej”.

CHÓR BIZANTYJSKI IM. MOYSEJA PETROVICHA i Towarzystwo Krzewienia Dziedzictwa Muzycznego z Belgradu zajmuje się studiami i wykonywaniem autentycznej w stylu bałkańskiej muzyki tradycyjnej. Korzenie tej wyjątkowej muzycznej kultury sięgają cywilizacji Bizancjum, która obejmowała obszar większy od Cesarstwa Bizantyjskiego i której wpływy trwają nawet po jej upadku.

Prezentacja Oficjum jest organizowana w ramach projektu Stowarzyszenia i Scholi Węgajty „Quem Queritis 2018”

Współorganizatorzy:

Parafia Grekokatolicka pw. Pokrowa Matki Bożej w Olsztynie 

Dofinansowano ze środków:

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Samorządu Województwa Warmińsko Mazurskiego 

Urzędu Gminy Jonkowo 

Kontakt: scholaw1@wp.pl, www.wegajty.pl

tel.: +48 600005251