Ukraińska Grekokatolicka Cerkiew – rys historyczny
Ruskie (staroukraińskie) plemię Polan zamieszkujące Naddnieprze w połowie IX wieku utworzyło państwo zwane Rusią Kijowską. Stolicą tego państwa był Kijów, którego powstanie datuje się na 500 rok naszej ery. W państwie tym długi czas panowała książęca dynastia Rurykowiczów. Pod koniec X wieku wszystkie plemiona wschodniosłowiańskie weszły w skład państwa Kijowskiego i uznawały zwierzchnią władzę Wielkiego Księcia Kijowskiego (oficjalny tytuł władcy). Rusin to pierwotna nazwa Ukraińca, dlatego Ruś Kijowską należy uznać za państwo ukraińskie. Wielki Książę Kijowski Włodzimierz Święty, zwany „Wielkim” (? – 1015) w roku 988 przyjął chrzest i ogłosił chrześcijaństwo oficjalną religią państwową, wszystkich w jego państwie obowiązującą. Decyzji władcy nikt się nie sprzeciwił, gdyż znaczna część jego poddanych już wyznawała chrześcijaństwo.
W 1037 roku Wielki Książę Kijowski Jarosław Mądry (978 -1054), syn Włodzimierza Wielkiego, utworzył w Kijowie Metropolię. Do tego czasu Kijowska Włodzimierzowska Cerkiew miała status cerkwi autokefalicznej. Od 1037 r. cała wschodnia słowiańszczyzna podlegała cerkiewnej jurysdykcji „Metropolity Kijowa i całej Rusi”. W późniejszych wiekach, gdy ukształtowało się państwo moskiewskie jego Metropolici i później Patriarchowie, również posługiwali się bezprawnie zwrotem „… i całej Rusi”, choć do Rusi, czyli na Ukrainę ich władza nie sięgała.
W 1054 r. na skutek nieporozumień pomiędzy Patriarchą Konstantynopola a Patriarchą Rzymu (papieżem) doszło do rozbicia i podziału chrześcijaństwa na jego Wschodnią (grecką) i Zachodnią (łacińską) część. W XIII wieku upowszechniła się nazwa „Prawosławni” na określenie chrześcijan obrządku wschodniego i „Katolicy” na określenie chrześcijan obrządku łacińskiego. Kijowscy władcy (świeccy i duchowni) nie przejmowali się rywalizacją Rzymu z Konstantynopolem i współpracowali z każdą ze stron. Dla przykładu: Papież Grzegorz VII
w roku 1075 koronował królewską koroną Kijowskiego Księcia Jaropołka – Piotra Izjasławowicza, a Kijowski Metropolita Piotr Akerowicz, w 1245 wziął udział w Soborze Lyońskim. Książę Danyło Halicki (1201–1264) w roku 1253 koronował się na pierwszego króla zachodnio-ukraińskiego państwa Halicko-Wołyńskiego. Akt koronacji miał miejsce w miasteczku Dorohyczyn (obecnie Drohiczyn nad Bugiem w granicach Polski). Koronę królewską poprzez swoich posłów przekazał Danyle papież Innocenty IV.
W roku 1240 Ruś Kijowska doznała wielkiego kataklizmu. Została zniszczona i splądrowana przez azjatyckich Mongołów. Zachodnio-ukraińskie państwo Halicko-Wołyńskie przetrwało do 1350 roku, aby ulec agresji króla polskiego Kazimierza Wielkiego. Polskie panowanie na terytorium ukraińskim przyniosło ukraińskiej prawosławnej ludności prześladowania i dyskryminacje, zwłaszcza w sferze religijnej. Od inkorporacji ukraińskich ziem przez Polskę datują się pierwsze polsko-ukraińskie nieporozumienia, konflikty i wzajemna wrogość. Założone przez Danyła Halickiego miasto „Lwiw” (Lwów) stało się szczególnie upodobanym miejscem osiedlania polskich katolików. Miasto to było przez wieki miejscem nieprzerwalnych polsko-ukraińskich zadrażnień i konfliktów. Ich źródłem były głównie problemy natury obrzędowo-religijnej.
W XIV wieku Białoruś i centralna Ukraina zostały wcielone do Wielkiego Księstwa Litewskiego, które należy uznać za spadkobiercę Rusi Kijowskiej, gdyż panowało tam ruskie prawosławie, staroruski język i prawosławna religia. Po Unii Lubelskiej (1569) prawie cała Ukraina zostaje wcielona do Korony i od tego momentu zauważalny jest ekspansywny kurs katolickiej Polski przeciwko białorusko-ukraińskiemu prawosławiu. Prawosławna ludność Ukrainy i Białorusi zaczyna szukać ochrony w prawosławnej Moskwie, która bardzo chętnie poprzez swoich agentów (już od XVI wieku) pracowała nad krzewieniem promoskiewskich postaw i sympatii na terenie Rzeczypospolitej.
Zgodnie z tradycjami cezaropapizmu Cerkiew Wschodnia bez przerwy pozostawała pod opieką i dominacja władzy świeckiej, czyli bizantyjskiego cesarza. W XIII wieku i później władza ta zostaje zredukowana do symbolu. Wpłynęły na to agresywne działania Krzyżowców i Turków.
Krzyżowcy podstępnie opanowawszy Konstantynopol, na ruinach Bizancjum utworzyli Cesarstwo Łacińskie, które istniało od 1204 r. do 1261 r. Patriarcha Konstantynopolitański jako religijny zwierzchnik prawosławia zaprzestał wykonywać swoją funkcję. Od 1261 r. Cesarstwo Bizantyjskie żyło w przeczuciu ciągłego zagrożenia ze strony azjatyckich Turków. Zależni od nich Tatarzy Krymscy również utrudniali kontakty Patriarchy z ziemiami ruskimi i Moskwą. Zagrożenie tureckie przyspieszyło zjednoczeniowe skłonności chrześcijaństwa Wschodniego
z Zachodnim. W takich okolicznościach doszło w 1439 r. we Florencji do podpisania Aktu Cerkiewnej Unii, która ustanowiła pełną równość Wschodniego i Zachodniego chrześcijaństwa pod zwierzchnictwem papieża. Patriarcha Konstantynopolitański również uznał zwierzchnictwo papieża. Metropolita Kijowa i całej Rusi Izydor brał udział w unijnych naradach we Florencji i jego podpis widnieje na unijnym akcie. Izydor był pierwszym Metropolitą, któremu papież nadał tytuł kardynała. Formalnie Unia we Florencji zjednoczyła prawosławne chrześcijaństwo
z katolickim i unieważniła schizmę wschodnią z 1054 roku.
Zjednoczeniowy Akt Florenckiej Unii został zignorowany przez Polskę i Moskwę. Ani Polska, ani Moskwa nie chciały zjednoczenia Ukraińsko-Białoruskiej Cerkwi pod władzą papieża, gdyż ze względów geopolitycznych wskazane było podporządkowanie Cerkwi rządom tych państw.
W roku 1453 Bizancjum opanowali Turcy. Elita intelektualna Bizancjum zagrożona turecką agresją uciekła do Włoch i tam zapoczątkowała nowy prąd kulturalny zwany renesansem. Sułtan turecki zmusiła Patriarchę Konstantynopolitańskiego do zerwania wszelkich kontaktów z Rzymem. Podległy Sułtanowi Patriarcha utracił swój autorytet i nie mógł wykonywać swojej funkcji zwierzchnika i opiekuna Cerkwi. Między innymi i z tej przyczyny cerkiew na Ukrainie popadła w stan anarchii, chaosu i kryzysu. Na Ukrainie rola Patriarchy ograniczała się w zasadzie do ściągania podatków (bo sułtan na to pozwalał). Ingerencja polskiego króla i katolickiej szlachty w wewnętrzne sprawy ukraińskiej Cerkwi powiększały anarchię i dezorganizowały funkcjonowanie życia religijnego na Białorusi i Ukrainie. Zdarzało się, że polski szlachcic (magnat) prawosławne świątynie przekazywał Żydom w dzierżawę (podobnie jak czynił to z karczmą położoną na jego włościach).
Nie przyjąwszy postanowień Unii Florenckiej Moskwa pozbawiła się prawa możliwości mianowania przez Patriarchę swego Metropolity. Aby jakoś unormować tą sytuację Książę Moskiewski bezprawnie mianował w 1458 roku Moskiewskiego Metropolitę dla Prawosławnej Cerkwi Moskiewskiej. Od 1458 roku Moskiewska Cerkiew Prawosławna stała się cerkwią autokefaliczną. Metropolia Kijowska zgodnie z Unią Florencką wyznawała jurysdykcję Patriarchy z Konstantynopola i od 1458 roku zerwała wszelkie kontakty z Moskiewską Cerkwią Prawosławną. Jednakże sułtan zmusił Patriarchę aby on zrzekł się wszelkich kontaktów z Rzymem i unieważnił postanowienia Unii Florenckiej.
W roku 1589, w sposób niekanoniczny utworzono Moskiewski Patriarchat, który dążył do objęcia „opieką” prześladowanych prawosławnych mieszkańców Rzeczypospolitej. Rozważając możliwość uzdrowienia Ukraińsko-Białoruskiej Cerkwi Prawosławnej w Rzeczypospolitej wyżsi hierarchowie prawosławni doszli do wniosku, że jedynym rozsądnym wyjściem byłoby przyjęcie zwierzchnictwa papieża i zrezygnowanie z wątpliwej opieki Patriarchy Konstantynopolitańskiego i w 1596 roku doszło do podpisania Unii Brzeskiej, która przekazywała władzę nad Ukraińsko-Białoruską Cerkwią Prawosławną papieżowi. Zgodnie z unijną umową papież zatwierdził dotychczasową prawosławną liturgię Ukraińsko-Białoruskiej (Ruskiej) Cerkwi oraz odziedziczone cerkiewne zwyczaje i obrzędy. Zgodził się także aby Ruska Cerkiew pozostała przy starym juliańskim kalendarzu. W 1624 roku papież wydał zarządzenie, aby nikt nie ważył się zmieniać swojego obrzędu pod groźbą kary – ekskomuniki.
Od czasu Unii Brzeskiej Ruską Cerkiew uznającą zwierzchnictwo papieża nazwano Cerkwią Unicką (Uniacką) i utworzyli ją: część ukraińskich hierarchów i wierni. Papież polecił królowi i sejmowi Rzeczypospolitej zrównać w prawach Cerkiew Unicką i jej hierarchów z kościołem i hierarchami katolickimi. Z początku polska władza była przychylna unitom, z czasem znowu zaczęła się przeorientowywać w ich przeciwników. Podobne skłonności prezentował polski kler katolicki. Skłonności te są zauważalne po dzień dzisiejszy.
Po Unii Brzeskiej nastąpił rozłam w Ruskiej Cerkwi, ponieważ druga część hierarchów, otumaniona przez moskiewskich agentów i wysłanników greckich Patriarchów pozostała przy prawosławiu. W ten sposób jedyna Kijowska Włodzimerzowska Cerkiew podzieliła się na dwie zwalczające się frakcje: Unicką i Prawosławną. W pierwszej połowie XVII wieku rozumni hierarchowie uniccy i prawosławni postanowili zakończyć rozbicie i zjednoczyć się poprzez utworzenie Kijowskiego Patriarchatu Ukraińskiej Cerkwi. Zamiar był bliski urzeczywistnienia, ale na przeszkodzie stanęły obce siły, które skutecznie zneutralizowały zamiar reformatorów. Do tematu zjednoczenia powracano w XIX i XX wieku wielokrotnie, ale skutecznie temu przeciwstawiały się siły zewnętrzne, niwecząc plany zjednoczenia. Religijne i narodowe podziały w Ukrainie bardzo odpowiadały sąsiednim państwom.
W 1686 roku w drodze przekupstwa Moskwa wyłudziła od Turków prawo religijnego zwierzchnictwa nad Prawosławną Ukrainą. Od tej pory Patriarcha Moskiewski swą jurysdykcją ogarnia całą prawosławną Ukrainę. W tym roku Ukraińską Prawosławną Cerkiew zlikwidowano a jej wiernych przekazano Rosyjskiej Prawosławnej Cerkwi.
W XVII–XVIII wieku Cerkiew Unicka opanowała prawie całą Białoruś i Zachodnią Ukrainę. Zajęcie tych terenów przez Rosję, w czasie rozbiorów Rzeczypospolitej, doprowadziło do siłowego narzucenia na unitów rosyjskiego prawosławia. W państwie rosyjskim od 1875 roku Cerkiew Unicka została całkowicie zlikwidowana i podporządkowana rosyjskiemu prawosławiu. Prawdą jest, że ww. struktury cerkiewne zniszczono nie ze względu na katolicyzm, czy prawosławie, a ze względu na ich ukraińskość.
Pod zaborem austriackim Cerkiew Unicka uzyskała pełną swobodę działania i rozwoju. Rząd austriacki nadał jej nową i bardziej trafną nazwę: „Ukraińska Grekokatolicka Cerkiew”. Nazwa ta funkcjonuje do dnia dzisiejszego, choć obecnie (zwłaszcza w Polsce) usiłuje się ją uprościć do Grekokatolickiej Cerkwi pomijając „Ukraińska”, słowo to drażni niektórych hierarchów kościelnych i parlamentarzystów.
Ukraińska Grekokatolicka Cerkiew zaznała wielkiego zniszczenia przez rosyjskie okupacyjne wojska w 1914 roku, a w 1946 roku została całkowicie zlikwidowana i zdelegalizowana przez „władzę radziecką”. W Polskiej Republice Ludowej (PRL-u) zniszczenie ukraińskiej cerkwi przeprowadzono w ramach operacji „Akcja Wisła”.
Po kilkudziesięciu latach nielegalnego wegetowania w podziemiu, w końcu XX wieku Ukraińska Grekokatolicka Cerkiew znowu się odrodziła i odbudowuje swoje struktury na Ukrainie i w diasporze. Po II Soborze Watykańskim na falach modnego ekumenizmu uwidacznia się tendencja i możliwość aby po przeszło 400–letnim okresie rozbicia i rozdwojenia Kijowskiej Włodzimierzowskiej Cerkwi został ostatecznie zakończony. W tym kierunku obecnie podążają wybitni ukraińscy hierarchowie i uczeni.
Ukraińska Grekokatolicka Cerkiew będąca jednoczącym ogniwem w przerwanej tradycji Kijowskiej Włodzimierzowskiej Cerkwi odgrywa znaczącą rolę.
Olsztyn, dnia: 1 lipca 2017 r. Opracował: Michał Szumada